Kalendarium
krotoszyńskiego węzła kolejowego
1875-Uruchomienie linii kolejowej Oleśnica – Krotoszyn – Gniezno;
1888-Uruchomienie linii kolejowej Leszno (Kąkolewo) – Krotoszyn – Ostrów, rozbudowa stacji;
1900-Uruchomienie linii kolejowej wąskotorowej Krotoszyn – Pleszew, powstanie Krotoszyńsko – Pleszewskiej Kolei Powiatowej;
1905-Przebudowa stacji Krotoszyn;
1908-Powstanie komitetu budowy linii kolejowej wąskotorowej Krotoszyn – Sulmierzyce – Odolanów – Mikstat – Grabów. Przedsięwzięcie nie zostało nigdy zrealizowane;
1912-Położenie drugiego toru na linii Krotoszyn – Ostrów;
1919-Zdobycie stacji przez powstańców wielkopolskich, wspieranych przez pociąg pancerny „Poznańczyk”;
1932-Zmiana nazwy kolei Krotoszyn – Pleszew na Krotoszyńska Kolej Powiatowa;
1939-Zniszczenia na stacji w wyniku niemieckiego ostrzału oraz działań wycofującego się wojska polskiego, sformowanie pociągu ewakuacyjnego (zbombardowanego pod Kołem);
1943-Budowa obwodnicy kolejowej Krotoszyna (odcinek Durzyn – Osusz);
1945-Obrona stacji przed wycofującymi się wojskami hitlerowskimi;
1946-Wniosek wsi Chwaliszew dotyczący budowy linii kolejowej wąskotorowej Krotoszyn – Sulmierzyce. Wstępne pomiary wytyczające szlak, brak dalszej realizacji;
1949-Przejęcie przez PKP kolei Krotoszyn – Pleszew. Utworzenie Krotoszyńskiej Kolei Dojazdowej;
1968-Powstanie punktu napraw wagonów towarowych;
1970-Przebudowa dworca w Krotoszynie, rozbudowa zaplecza technicznego wagonowni Krotoszyn;
1984-Rozpoczęcie modernizacji dawnej parowozowni wachlarzowej, dalsza rozbudowa wagonowni i zaplecza techniczno-socjalnego stacji;
1986-Elektryfikacja linii kolejowej Grabowno Wlk. – Krotoszyn, pierwszy pociąg elektryczny na stacji, zamknięcie linii Krotoszyn Wąsk. – Pleszew;
1987 - Elektryfikacja linii kolejowej Krotoszyn – Ostrów Wlkp. oraz Krotoszyn – Jarocin;
1988-Ustawienie przed dworcem zabytkowego parowozu z dwoma wagonami, najlepszy okres    w historii krotoszyńskiego węzła pod względem ilości połączeń;
1995-Przejazd specjalnego pociągu turystycznego (z lokomotywą parową na czele) relacji    Poznań Gł. – Leszno – Krotoszyn – Jarocin - Poznań Gł.;
1997-Utworzenie długo oczekiwanego, bezpośredniego połączenia Krotoszyna z Poznaniem, zamontowanie nowoczesnych semaforów świetlnych;
2003-Likwidacja połączeń pociągów pospiesznych przez Krotoszyn; degradacja infrastruktury stacji, rozbiórka dwóch budynków magazynowych;
2004-Zawieszenie przewozów na linii Krotoszyn – Oleśnica;
2005-Wznowienie przewozów do Oleśnicy i Wrocławia;
2007-Remont nastawni dysponującej;

W 1872 r. zawiązała się spółka kolei Oleśnicko-Gnieźnieńskiej z siedzibą we Wrocławiu.  Prace nad jednotorową linią Oleśnica – Krotoszyn – Gniezno ukończono w 1875 r. Po upaństwowieniu linii w 1886 r. wchodziła ona w układ kolei magistralnych, stanowiących szkielet komunikacji kolejowej w Wielkopolsce, do którego w późniejszych latach dobudowywano kolejne linie boczne i drugorzędne. Miała też duże znaczenie strategiczne ze względu na jej usytuowanie. Przebiegała bowiem wzdłuż granicy zaboru pruskiego. Poza tym, dzięki połączeniu z Oleśnicy do Kluczborka, miała też znaczenie gospodarcze (dojazd na Śląsk). Szlak kolejowy przebiegający przez Krotoszyn nie przynosił jednak spodziewanych zysków ze względu na oddanie do eksploatacji w 1875 r. o wiele ważniejszej i bardziej konkurencyjnej trasy Poznań – Ostrów – Kluczbork. Krotoszyn był jedną z dwudziestu stacji wybudowanych na linii z Oleśnicy do Gniezna.     Na początku była to mała stacyjka osobowo-towarowa. Stacją węzłową stała się w 1888 r. wraz z uruchomieniem jednotorowej linii Leszno (Kąkolewo) – Krotoszyn – Ostrów. Pociągnęło to za sobą rozbudowę stacji (wybudowano perony, parowozownię wachlarzową, wieżę wodną    oraz ekspedycję towarową). Z początkiem XX w. kształtujący się węzeł kolejowy zyskał jeszcze bardziej na znaczeniu. Został bowiem uzupełniony o jednotorową, wąskotorową (o prześwicie 750 mm) linię Krotoszyn – Pleszew. Budowę Krotoszyńsko – Pleszewskiej Kolei Powiatowej ukończono w 1900 r. Główne zaplecze techniczne kolejki znajdowało się w Pleszewie, w Krotoszynie wybudowano jedynie parowozownię pomocniczą. Nieopodal dworca, po drugiej stronie ulicy, powstał przystanek pasażerski Krotoszyn Wąskotorowy. Był on styczny do stacji normalnotorowej, która w latach późniejszych prowadziła obsługę osobowo-towarową kolejki. Parę lat po jej uruchomieniu powstał pomysł połączenia tej linii z Trzebnicką Koleją Wąskotorową, która dochodziła do Sulmierzyc. W 1908 r. zawiązano nawet komitet budowy linii Krotoszyn – Sulmierzyce – Odolanów – Mikstat – Grabów. Niestety wkrótce pomysł upadł i nie udało się zrealizować tego przedsięwzięcia. W 1932 r. doszło do zmiany nazwy kolejki. Odtąd była to Krotoszyńska Kolej Powiatowa. W grudniu 1945 r. ponownie pojawił się pomysł połączenia trasy z Krotoszyna do Pleszewa z linią wąskotorową z Sulmierzyc do Milicza i dalej do Trzebnicy i Wrocławia. Z wnioskiem o budowę tej linii wystąpiła wieś Chwaliszew. Ale i tym razem nie doszło do realizacji pomysłu, mimo, iż  latem 1946 r. wykonano nawet wstępne prace pomiarowe wytyczające nowy szlak. W 1949 r. kolej Krotoszyn - Pleszew przechodzi całkowicie na własność PKP. W tym czasie powołano również terenowy Zarząd Krotoszyńskiej Kolei Dojazdowej, który zlikwidowano w 1956 r. W latach 60-tych kursujące na tej linii parowozy zaczęły być stopniowo wypierane    przez lokomotywy spalinowe i wagony motorowe. Zarysował się także spadek przewozów,   głównie towarowych. Te ostatnie zaniechano na początku lat 80-tych. Ruch osobowy także był w wysokim stopniu deficytowy i mało konkurencyjny w stosunku do autobusów PKS. W końcu władze PKP postanowiły zamknąć tę linię. Po raz ostatni „ciuchcia” do Pleszewa wyruszyła w trasę w dniu 30 listopada 1986 r. Po blisko 90 latach eksploatacji kolejka przestała funkcjonować. W latach 90-tych rozebrano tory aż do Kowalewa, czyli prawie na całej linii.  Wąskotorówka w Krotoszynie przeszła ostatecznie do historii. W 1988 r. na torze przed dworcem stanął zabytkowy parowóz z dwoma wagonami, sprowadzony do Krotoszyna z lokomotywowni     w Zbiersku. Od tej pory pełni on rolę pomnika techniki kolejowej. Na początku XX w. doszło do dosyć dużej przebudowy stacji Krotoszyn. Przedłużono wówczas tory stacyjne w kierunku południowym, a także wybudowano całkowicie nowy wjazd ze strony Leszna. Powstały dwie nastawnie, nowa parowozownia i wieża wodna. Przebudowano także budynek dworca, nadając mu bardziej reprezentacyjny wygląd. Zrezygnowano z peronu przylegającego do budynku na rzecz dwóch nowych, wyspowych, peronów. Przykryto je dachami    i połączono tunelem podziemnym. W miejscu zlikwidowanego peronu usytuowano zejście  do tunelu. Tak przebudowaną stację uruchomiono w 1905 r. Ustalony wówczas układ przestrzenno-funkcjonalny przetrwał z niewielkimi zmianami (poza kolejną przebudową budynku dworcowego) do naszych czasów. Dalszy rozwój węzła krotoszyńskiego związany jest z położeniem drugiego toru na bocznej, jednotorowej linii Krotoszyn – Ostrów – Skalmierzyce. Miało to miejsce w 1912 r. i było związane z przygotowaniami do nadchodzącej wielkiej wojny. Od tej chwili wzrosła ranga stacji, z uwagi     na to, że znalazła się ona na głównej linii łączącej Wrocław z Warszawą. W okresie odzyskiwania przez Polskę niepodległości stacja Krotoszyn również zapisała się w historii. Została zdobyta przez powstańców wielkopolskich (wspomaganych przez pociąg pancerny „Poznańczyk”) 01.01.1919 r. W dwudziestoleciu międzywojennym spadła ranga krotoszyńskiego węzła. Obydwie linie przechodzące przez miasto zaliczone zostały do „kolei znaczenia ogólnego – drugorzędnego”. Krotoszyn miał bezpośrednie połączenia z Warszawą, Gnieznem i Wrocławiem (z wagonami bezpośrednimi Warszawa – Strasbourg i Warszawa – Ventimiglia, z powrotem z Genewy). Z chwilą wybuchu II wojny światowej węzeł krotoszyński przeżywał trudne chwile. Pierwszego września 1939 r. niemiecka artyleria ostrzelała miasto, uszkadzając m.in. dworzec kolejowy. Sformowano pociąg ewakuacyjny, który został następnie zbombardowany pod Kołem. Zginęło wówczas ponad 200-tu krotoszynian. Stacjonujący w mieście żołnierze 56 Pułku Piechoty Wlkp. wespół z kolejarzami zaczęli wysadzać niektóre obiekty strategicznego znaczenia, jak mosty i wiadukty kolejowe na trasie do Zdun, a także zniszczyli urządzenia techniczne na stacji. Po zajęciu miasta przez Niemców, polscy kolejarze brali udział w rozmaitych akcjach sabotażowych, których celem było zakłócenie funkcjonowania niemieckiej kolei.  W czasie okupacji hitlerowskiej, przez węzeł krotoszyński przewinęło się szereg transportów wojskowych skierowanych na front wschodni. Żeby usprawnić przejazd tych pociągów w 1943 r. wybudowano specjalną, dwutorową obwodnicę kolejową omijającą stację Krotoszyn (odcinek Durzyn – Osusz). Oprócz połączeń do Wrocławia i Warszawy można było dojechać stąd bezpośrednim pociągiem do Berlina. Podczas wyzwalania miasta w styczniu 1945 r. konieczna okazała się obrona stacji przed wycofującymi się oddziałami hitlerowskimi. Ponownie chlubną kartę w historii zapisali tutaj krotoszyńscy kolejarze. Po II wojnie światowej węzeł krotoszyński stopniowo tracił na znaczeniu. Mimo tego władzom PKP udało się przeprowadzić kilka znaczących inwestycji. Na przełomie lat 60-tych i 70-tych krotoszyński dworzec uległ ogólnopolskiemu trendowi do modernizacji i unowocześniania budynków kolejowych. Zniknął jego zabytkowy charakter, a w zamian pojawiła się zdecydowanie uproszczona, „nowoczesna” elewacja. Tak odmieniony dworzec oddano do użytku na „Dzień Kolejarza” w dniu 15 września 1970 r. W następnych latach dokonano rozbudowy zaplecza technicznego wagonowni Krotoszyn. Powstała również hala napraw wagonów. W latach 80-tych przeprowadzono remont kapitalny dawnej parowozowni wachlarzowej. Przeprowadzono jej modernizację, dzięki czemu pomieszczenia budynku przystosowane zostały do okresowych napraw wagonów towarowych. W 1990 r. oddano do użytku jeszcze jedną halę napraw, równoległą do istniejącej. Sporym wydarzeniem w dziejach krotoszyńskiego węzła była elektryfikacja linii przechodzących przez Krotoszyn. W 1986 r., dzięki oddaniu do eksploatacji odcinka Grabowno Wielkie – Krotoszyn, na stację wjechał pierwszy pociąg elektryczny. W następnym roku zelektryfikowano odcinek Krotoszyn – Ostrów Wlkp. oraz Krotoszyn – Jarocin. Pozwoliło to znacznie usprawnić ruch pociągów z Dolnego i Górnego Śląska na Wybrzeże. Pojawiła się także alternatywa przewozowa dla szlaku Poznań – Wrocław. Niestety do pełnego zelektryfikowania węzła krotoszyńskiego już nie doszło. Linia do Leszna była przewidziana do realizacji w 1991 r., jednak w skutek pogarszania się kondycji PKP nie doszło już do tej inwestycji. Po II wojnie światowej rosła oferta przewozowa na liniach przechodzących przez miasto. Od lat pięćdziesiątych XX w. przez Krotoszyn kursowały pociągi pospieszne z Warszawy do Wrocławia i Zielonej Góry. Oprócz sezonowego pociągu do Gdyni, istniały również połączenia międzynarodowe do Pragi, a nawet do Paryża. W latach 70-tych pojawiły się pociągi pospieszne  do Olsztyna, Szklarskiej Poręby, Kudowy Zdroju, Lęborka. Wraz z elektryfikacją węzła przybyły m.in. relacje: Wrocław Gł. / Sieradz – Gdynia, Warszawa Wsch. – Jelenia Góra, Warszawa Wsch. – Frankfurt / M, Warszawa Wsch. – Legnica, Warszawa Wsch. – Karl-Marx-Stadt. Do Ostrowa Wlkp. w 1988 r. było aż 17 pociągów na dobę (do Leszna 12, do Oleśnicy 13, do Jarocina 9). Był to najlepszy okres w historii krotoszyńskiego węzła pod względem ilości połączeń. Z początkiem lat 90-tych, w wyniku systematycznego spadku ilości pasażerów, malała także ilość połączeń. Przestały przejeżdżać przez Krotoszyn pociągi międzynarodowe, a w 1995 r. został już tylko jeden pociąg pospieszny (Warszawa Wsch. – Żagań / Legnica). Warto też dodać, że 9 września 1995 r. w ramach obchodów 150-lecia Kolei na Ziemiach Polskich przez Krotoszyn przejechał specjalny pociąg turystyczny (z lokomotywą parową na czele) relacji Poznań Gł. – Leszno – Krotoszyn – Jarocin - Poznań Gł. W 1997 r. w rozkładzie jazdy pojawiło się wreszcie długo oczekiwane bezpośrednie połączenie z Poznaniem. Z początkiem nowego wieku krotoszyński węzeł nadal tracił jednak coraz bardziej na znaczeniu, systematycznie bowiem ubywało połączeń. Powód ograniczeń wciąż był ten sam - pociągami przejeżdżającymi przez Krotoszyn podróżowało zbyt mało pasażerów, a przez to linie te były w dużym stopniu deficytowe. Od grudnia 2003 r. przez miasto zaczęły przejeżdżać    już tylko pociągi osobowe, 2 klasy. W 2004 r. pojawiła się realna groźba, że Krotoszyn mógł zostać odcięty od świata, bowiem zawieszenie kursów pociągów groziło liniom do Ostrowa Wlkp., Jarocina i Oleśnicy. Te dwie pierwsze udało się utrzymać, ale na szlaku Krotoszyn – Oleśnica przestały jeździć pociągi. W wyniku m. in. protestu władz samorządowych, w następnym rozkładzie jazdy udało się ponownie ożywić linię do Oleśnicy za sprawą połączenia Poznań Gł. – Krotoszyn – Wrocław Gł. W późniejszych latach odnotować można lekki wzrost liczby pociągów przejeżdżających przez miasto, a w chwili obecnej pewną stabilizację połączeń regionalnych. Innym problemem ostatnich kilkunastu lat była dewastacja taboru oraz rozmaitych obiektów kolejowych, z dworcem na czele. Począwszy od lat 90-tych obiekt ten coraz wyraźniej pustoszał - zamknięto świetlicę dla młodzieży, kiosk „Ruchu”, bar, ubyło ławek w poczekalni, zmniejszono ilość okienek w kasie biletowej. Zamknięto również budynek dyżurnego ruchu oraz posterunek rewizji technicznej wagonów. W 2003 r. dokonano na stacji rozbiórki dwóch budynków magazynowych. Oprócz ciągłej degradacji kolejowej infrastruktury, na stacji Krotoszyn były też przykłady drobnych inwestycji, do których zaliczyć można m. in. zamontowanie w 1997 r. nowoczesnych semaforów świetlnych, a także remont dworcowych sanitariatów oraz wymianę drzwi wejściowych i okien w poczekalni. W 2007 r. natomiast wyremontowano nastawnię południową, a w miejscu dawnego dworcowego baru powstał sklep.

Po latach świetności, krotoszyński węzeł kolejowy mocno stracił na znaczeniu. W chwili obecnej, wobec braku zmian systemowych na polskiej kolei, ciężko liczyć na zmianę tego stanu rzeczy. Tym niemniej potencjał rozwojowy stacja Krotoszyn nadal posiada, więc może kiedyś...?

Opis do zdjęć „Z kart historii krotoszyńskiego węzła kolejowego”:
01.,01a – Krotoszyńscy kolejarze przed parowozownią w r. 1899. Fot. Ze zbiorów Władysława Jarczewskiego;
02.Dworzec kolejowy wzniesiony w 1875 r. i przebudowany na pocz. XX w. Reprint pocztówki z lat 1920-1939, sygn. A. Stanikowski. Księgarnia Krotoszyn, Zakłady Reprodukcyjne „AKROPOL” Kraków. Wydawca: Muzeum Regionalne im. H. Ławniczaka w Krotoszynie;
03.Stara parowozownia wachlarzowa w r. 1972. Fot. Ze zbiorów Władysława Jarczewskiego;
04.Pochód pierwszomajowy (01.05.1980 r.). Źródło: „Złota księga ufundowana przez Radę Zakładową Stacji PKP – Krotoszyn”;
05.Dzień Kolejarza 86' (Jedna z kart Złotej Księgi). Źródło: „Złota księga ufundowana przez Radę Zakładową Stacji PKP – Krotoszyn”;
06.Stacja Krotoszyn Wąsk. (30.11.86'). Źródło: „Złota księga ufundowana przez Radę Zakładową Stacji PKP – Krotoszyn”;
07.Ostatni pociąg na trasie Krotoszyn Wąsk. - Pleszew Miasto (30.11.86'). Źródło: „Złota księga ufundowana przez Radę Zakładową Stacji PKP – Krotoszyn”;
08.W oczekiwaniu na przyjazd pierwszego pociągu elektrycznego (17.12.86'). Źródło: „Złota księga ufundowana przez Radę Zakładową Stacji PKP – Krotoszyn”;
09.Pierwszy pociąg elektryczny na stacji w Krotoszynie (17.12.1986 r.). Źródło: „Złota księga ufundowana przez Radę Zakładową Stacji PKP – Krotoszyn”;
10.Odjazd pierwszego pociągu elektrycznego na trasie Krotoszyn - Ostrów Wlkp. (24.09.1987 r.). Źródło: „Złota księga ufundowana przez Radę Zakładową Stacji PKP – Krotoszyn”;
11.Otwarcie zelektryfikowanej linii kolejowej Jarocin - Krotoszyn (28.11.87'). Źródło: „Złota księga ufundowana przez Radę Zakładową Stacji PKP – Krotoszyn”;
12.Skansen kolei wąskotorowej w Krotoszynie. Fot. G. Śnieciński. Jesień 2007';
13.Skansen kolei wąskotorowej w Krotoszynie. Fot. G. Śnieciński. Jesień 2007'.